Tema - Bosna i Hercegovina

Šta otkrivaju statistički podaci o kretanju plata u posljednjih pet godina

Do ovog zaključka može se doći ako se analizira kretanje, odnosno rast prosječne plate iz kog se može vidjeti da je najveći procentualni rast bio upravo u onim sektorima koji zapošljavaju i najveći broj radnika koji na kraju mjeseca u kovertama dobiju minimalni, odnosno zakonom zagarantovani iznos ličnih primanja. Prema ranijim podacima Poreske uprave Republike Srpske, minimalnu platu trenutno prima gotovo svaki treći zaposleni radnik, njih ukupno 91.200.

Ako se uporede zvanični podaci iz 2020. i 2025, može se vidjeti da je do najvećeg procentualnog rasta u ličnim primanjima, ma kako to čudno zvučalo, došlo u sektoru trgovine, čak 78 odsto. Na drugom mjestu je građevinarstvo (76,5 odsto), trećem prerađivačka industrija (65 odsto), a na četvrtom ugostiteljstvo (60 odsto). Prevedeno u novčanice -"trgovcima" su u ovom periodu prosječne neto plate, koliko dobiju na račune nakon svih odbitaka, povećane sa 728 na 1.296 maraka, građevincima sa 652 na 1.151, a u prerađivačkoj industrija sa 768 na 1.269 KM. I pored ovog velikog procentualnog rasta, zaposleni u ova tri sektora su i dalje među najslabije plaćenim u Republici Srpskoj, na samom začelju ove liste.

Kod svih ostalih sektora rast prosječnih primanja u pomenutom periodu od pet godina uglavnom je iznosio oko 50 odsto, manje ili više. Primjera radi, kod obrazovanja 52 odsto, u slučaju zdravstva 45,8, a kod zaposlenih u takozvanom IT sektoru 53 odsto. Interesantno, najmanji procentualni rast u ovom petogodišnjem periodu zabilježen je u sektoru finansija i javne uprave, i on je iznosio 31, odnosno 36 odsto.

Iz navedenog se može vidjeti da su najmanji procentualni rast prosječne plate imali zaposleni u sektorima u kojima uglavnom rade ljudi sa višom ili visokom stručnom spremom.     

Sumarno gledajući, ovaj rast ličnih primanja vjerovatno je trebalo da bude znatno veći da se neki poslodavci nisu poigrali sa zakonima. Nakon novih zakonskih rješenja, uvedenih početkom ove godine, a koja su podrazumijevala da minimalna plata u Republici Srpskoj iznosi 900, 950, 1.000 i 1.300 maraka, u zavisnosti od stepena obrazovanja i stručnosti, svi su očekivali da dođe do značajnijeg rasta prosječnih primanja.

Međutim, prema posljednjim podacima Zavoda za statistiku, on je iznosio nešto više od dva odsto, odnosno samo oko 40 maraka - duplo manje nego tokom prošle godine kada su izvršene slične korekcije minimalca. Pojedini ekonomisti su ovo objasnili time što su pojedini poslodavci vjerovatno prije stupanja na snagu novih zakonskih rješenja od 1. januara 2025. godine izvršili novu sistematizaciju radnih mjesta.

Primjera radi, za radno mjesto za koje je nekada trebala viša ili visoka stručna sprema oni su stavili da im je sada potrebna radna snaga koja ima srednje obrazovanje, te su tako umjesto minimalne, zakonom utvrđene plate od 1.300 KM svojim radnicima isplaćivali manje iznose. Razlika je vjerovatno bila pokrivena kovertom, što je, nažalost, i do sada bila negativna praksa s kojom se vlasti pokušavaju izboriti kako bi se minimizirala siva ekonomija u Republici Srpskoj.

Međutim, ako analiziramo u kom sektoru je došlo do najvećeg "količinskog" rasta prosječne plate u markama, tu stvari stoje sasvim drugačije. Na prvom mjestu su zaposleni u IT sektoru kojima je koverta sa ličnim primanjima u posljednjih pet godina podebljana za 648 maraka, sa 1.215 na 1.863 marke. Na drugom mjestu su zaposleni u sektoru vađenja ruda u kom je prosječna plata porasla za 591 marku, sa 1.215 na 1.806, dok je na trećem takozvani elektrosektor u kom su prosječna lična primanja povećana za 543 marke.

Uporedimo li ove podatke sa kretanjem vrijednosti sindikalne potrošačke korpe, može se lako vidjeti da rast plata još ne prati u dovoljnoj mjeri rast cijena, pogotovo ne osnovnih životnih namirnica. Prema podacima Saveza sindikata Republike Srpske, vrijednost sindikalne potrošačke korpe u januaru ove godine iznosila je čak 2.682 marke i ona je u odnosu na onu od prije pet godina skuplja za 766 maraka.  Ako to uporedimo sa rastom plata od 520 maraka, može se vidjeti da je jedno prosječno domaćinstvo ostalo "kraće" za 240 maraka mjesečno.

Kao i ranijih godina, i ove su troškovi prehrane dominantni u sindikalnoj potrošačkoj korpi i oni čine čak 46 odsto njene vrijednosti. Prema procjenama sindikalista, jednoj četvoročlanoj porodici u Republici Srpskoj su za podmirenje osnovnih životnih potreba - kupovinu hrane potrebne minimalno 1.222 marke, što je za 500 maraka više nego 2020. godine. Primjera radi, samo u posljednjih godinu dana cijena kilograma mesa je u prosjeku porasla od 10 do 15 odsto. Kupusa čak 50 odsto.

Prema riječima višeg stručnog saradnika za ekonomska pitanja u Savezu sindikata Republike Srpske Božane Radomir, dešava se ono na šta iz ove organizacije već godinama upozoravaju, da poslodavci ništa ne čine da zadrže radnike, već i dalje samo love u mutnom. Kako kaže, prosječna lična primanja u Republici Srpskoj rastu isključivo zbog periodičnih korekcija minimalca koje ne prati i rast takozvanih sektorskih plata.

- Nažalost, poslodavci koriste, odnosno zloupotrebljavaju institut minimalne plate. Radnicima koji imaju višu ili visoku spremu isplaćuju minimalac, prebacujući ih u niže platežne nivoe. Treba nam novi sistem obračuna plata. To bi podrazumijevalo da se plate obračunavaju na osnovu najniže plate koja bi se množila sa utvrđenim koeficijentima stručne spreme i složenosti poslova koje neko obavlja - kaže Radomirova.

Navodi i da ovaj rast plata ne prati kretanje cijena osnovnih životnih namirnica, što iz godine u godinu dovodi do pada kupovne moći i životnog standarda. Kao zanimljiv detalj iznosi da je u periodu kada je padala cijena brašna, i to znatno, u isto vrijeme dolazilo do poskupljenja pekarskih proizvoda.  Slično je bilo i u slučaju pada cijena goriva.

- Na kraju najviše ispaštaju obični ljudi. Opravdanja poslodavaca da dižu cijene jer su navodno povećali plate, a što im je onda povećalo ulazne troškove, nisu ništa nego slab izgovor - poručila je  Radomirova.

Evropa

Prema Evrostatu, mjesečne minimalne zarade u Evropskoj uniji kreću se od 551 evra u Bugarskoj do 2.638 evra u Luksemburgu. U grupi zemalja koje imaju minimalac veći od 1.500 evra, pored Luksemburga, nalazi se i Irska (2.282 evra), Holandija (2.193), Njemačka (2.161), Belgija (2.070), te Francuska (1.802). Najbliži pratilac je Španija - 1.323 evra. Iza nje su Slovenija (1.254), Poljska (1.091), Litvanija (1.038), Portugalija (1.015) i Kipar (1.000). Najveću grupu čine države u kojima je minimalac manji od 1.000 evra. Među njima su i Hrvatska (970 evra), Grčka (968), Malta (961), Estonija (886), Češka (826), Slovačka (816) i Rumunija (814).